ក្រចេះ

ដោយ ព្រាប  ចាន់ម៉ារ៉ា

 ដូចយើងទាំងអស់គ្នាដឹងស្រាប់ហើយ នៅប្រទេសកម្ពុជាមានខេត្តមួយឈ្មោះហៅថា  «ក្រចេះ»  ហើយដែលមានទន្លេធំហូរកាត់។  ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រពីមុនមក ជាពិសេសមុនសម័យអង្គរទៅទៀត ខ្មែរមកសាងសង់ប្រាសាទជាទីបូជានៅច្រើនកន្លែងណាស់តាមដងទន្លេនោះ មានន័យថា ខេត្តក្រចេះក៏សម្បូណ៌ទៅដោយបុរាណដ្ឋានដែរ។  តែបើយើងចេញឆ្ងាយពីជ្រលងទន្លេទៅ ចំនួនប្រជាជនមកទល់ពេលមុននេះបន្តិច ពុំមានច្រើនណែនណាន់តាន់តាប់ឡើយ  គឺមានជារង្វើលៗ។  ដែលសម្បូណ៌ខ្លាំងនោះ គឺព្រៃទៅវិញទេ  ហើយដើមឈើធំៗជាឈើប្រណីតក៏ដុះច្រើននៅតំបន់ខាងនោះ។ 

ដោយសារមិនដឹង ហើយចេះតែខំរកសេចក្តីពន្យល់ អ្នកខ្លះថាឈ្មោះ «ក្រចេះ» នេះមាន ន័យថាដូច្នេះ ឬដូច្នោះទៅ  ស្ទើរតែថាយកមកនិយាយកំប្លែងលេងឥតបានការផង។  តាមពិត អ្នកស្រុកសព្វថ្ងៃកម្រមានអ្នកនឹងដឹងថា ក្រចេះជាអ្វីដែរ។  យូរៗម្តងយើងអាចប្រទះមនុស្សចាស់ខ្លះដែលនៅចាំថា  ក្រចេះជាដើមឈើ ក្នុងប្រភេទឈើក្រអូប។  តែមកទល់ពេលនេះខ្ញុំពុំទាន់ជួបប្រទះនរណាម្នាក់ដែលធ្លាប់បានឃើញដើមនោះឡើយ។  ប្រការរបៀបនេះអាចយកមកនិយាយសម្រាប់ដើមមួយចំនួនតូចទៀតដែរ  មានដើមស្លាកេតុជាដើម។  ស្លាកេតុនេះ ពីមុនមកល្បីល្បាញណាស់ដែរ  ដូច្នោះហើយបានជាមានជាប់នៅតាមឈ្មោះវត្តអារាមជាច្រើនកន្លែង។  តែបើសួរថា ដើមស្លាកេតុនោះរូបរាងយ៉ាងដូចម្តេច  ប្រហែលជាពុំងាយមាននរណាឆ្លើយបានឡើយ។ 

សំណាងល្អ យើងអាចតាមដានដឹងថា ក្រចេះជាដើមឈើតាមរយៈអក្សរសាស្ត្រ  ហើយមិនតែប៉ុណ្ណោះ គេមានស្រង់ពាក្យនេះដាក់ក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរ-បារាំងចាស់ៗដែរ ៖

- នៅសិលាចារឹកជាកាព្យដ៏វែងមួយនៅប្រាសាទអង្គរវត្ត (លេខ K. 32 ឬ  IMA. 38) ដែល តែងដោយលោក ជ័យនន្ទ នៅគ.ស.១៧០២,  ក្នុងល្បះទី១៥២ មាននិយាយថា ៖

មានចន្ទឆាយា         មណ្ឌបសាលា                  ឆ្វេងស្តាំសឹងស្រស់           

ផ្សួរដាំសឹងផ្កា           ចម្ប៉ាបានបេះ                 ក្លិនដូចក្រចេះ       

                       ពិដោរស្រេចហោង។

- បើនិយាយពីរឿងហង្សយន្ត ដែលតែងរវាងស.វ.១៨-១៩វិញ ត្រង់កន្លែងមួយនោះមាននិយាយថា

ព្រះអង្គស្តេចទ្រង់រស្មី            កាន់ព្រះវវិជនី      មាលមាសសុវណ្ណា។

ស្តេចទ្រង់គ្រឿងផ្ចង់សោភា     ម្សៅផាត់ភក្ត្រា     ក្រចេះចួងចន្ទន៍។

 -  រីឯសាស្ត្រទាវឯករបស់លោក នូ កន (ស.វ.ទី២០) ត្រង់កន្លែងមួយនោះក៏មានល្បះដូច្នេះ ៖

បើចង់ទិញអ្វីខ្ញុំមានគ្រប់        បារីសឹងអប់ប្រេងក្រចេះ

ដន្លាប់សឹងអប់ផ្កាម្លិះ             ស្រីខ្លះឈររិះមើលសើចម្តងៗ។

 -  នៅឆ្នាំ១៩០២ បព្វជិតបារាំងម្នាក់ឈ្មោះ  Guesdon មានបោះពុម្ពកូនសៀវភៅអំពីរាជស័ព្ទ ដើម្បីពន្យល់សេចក្តីជាខ្មែរសាមញ្ញ ព្រមទាំងប្រែជាភាសាបារាំងទៀតផង។  នៅត្រង់ពាក្យថា  «ព្រះសុគន្ធ» ដែលជារាជស័ព្ទ  គាត់ពន្យល់ជាសាមញ្ញថា  ម្សៅក្រចេះ  ហើយដាក់ជាបារាំងថា  Poudre de krochês parfumée (បើគិតពីពាក្យបារាំងមកវិញគឺ  «ម្សៅក្រចេះក្រអូប»)។

-  បើមើលវចនានុក្រមខ្មែរ-បារាំង របស់លោក  Tandard  ដែលចេញផ្សាយនៅឆ្នាំ១៩១០ 

ក្រចែស ~  ក្រចែះ ពន្យល់ជាភាសាបារាំងថា  Arbre don’t le cœur écrasé donne une poudre odorante. Matière odoriférante  ប្រែថា  «ដើមឈើដែលមានខ្លឹម សម្រាប់កិនជាម្សៅក្រអូប,  គ្រឿងក្រអូប»។  គាត់បន្ថែមទៀតថា ជា «ឈ្មោះខេត្តមួយនៃប្រទេសកម្ពុជា» (Nom d’une province du cambodge) ។

ដូច្នេះ  យោងតាមពាក្យនិងបរិបទពាក្យដែលប្រទះឃើញនៅឯកសារផ្សេងគ្នា  ហើយសរសេរនៅសម័យកាលខុសគ្នាទៀតនោះ  យើងឃើញច្បាស់ឥតសង្ស័យទៀតឡើយថា  ក្រចេះជាដើមឈើដែលគេយកខ្លឹមមកធ្វើជាគន្ធពិដោរ  ជាម្សៅផង  ជាប្រេងផង។  កុំភ្លេចថា ពាក្យខ្មែរដែលសរុបហៅគ្រឿងតែងខ្លួនពីមុនមកគឺ  «ប្រេងម្សៅ»។