ដោយ ហុក សុកុល
ជាប្រពៃណីរៀងមក ផ្ទះខ្មែរតែងសង់ឡើងខ្ពស់ពីដី ហើយជាទូទៅ វត្ថុធាតុដែលយកមកប្រើសុទ្ធសឹងជារុក្ខជាតិ ដូចជាឈើ, ឫស្សី, ត្នោត, ស្បូវ, វល្លិ... លើកលែងតែក្បឿងដែលកើតមកពីដី។ គ្រឿងលើអម្បាលម៉ាន គេតែងផ្គុំភ្ជាប់គ្នាដោយប្រើដំណាប់ ឬមួយគេលាក់ឱ្យបង្គំនីមួយៗចូលគ្នា។ រចនាសម្ព័ន្ធជាមូលដ្ឋាន គឺដំបូល, ក្តារឬរនាប, សសរ, ជញ្ជាំង។ សសរគេនិយមធ្វើអំពីឈើខ្លឹមរឹងៗ រីឯជញ្ជាំងខ្លះធ្វើពីឈើ ខ្លះស្លឹកត្នោត ឬស្លឹករុក្ខជាតិផ្សេងទៀតក៏មាន អាស្រ័យតាមលទ្ធភាពនៃគ្រួសារ ព្រមទាំងប្រភេទផ្ទះដែលគេត្រូវសង់។
ដូចពោលពីលើមកហើយ ផ្ទះតែងតែស្ថិតនៅខ្ពស់ផុតពីដី (អាចប្រែប្រួលពីតំបន់មួយទៅតំបន់មួយ) រីឯផ្នែកខាងក្រោមផ្ទះត្រូវតែស្រឡះ។ ប្រការនេះងាយយល់ទេ ព្រោះត្រូវនៅឱ្យ ផុតពីកន្លែងសើម, ចំហាយដី, ទឹកជំនន់ ម៉្យាងវិញទៀតតំបន់លំនៅដ្ឋានមួយចំនួនធំនៃប្រទេសកម្ពុជា តែងតែទឹកលិចនៅរដូវវស្សា។ សង់របៀបនេះ ខ្យល់ក៏រត់ក្រោមផ្ទះបាន ធ្វើឲ្យត្រជាក់សុខស្រួលដល់មនុស្សរស់នៅ។ ក្រៅអំពីនោះ ផ្ទះដាច់ផុតអំពីដីបញ្ចៀសការយារយីពីសត្វគ្រប់ប្រភេទទៀតផង។
អ្នកដែលកាន់ប្រពៃណីមាំមួនក្នុងប្រទេសកម្ពុជានេះតែងយល់ថា ផ្ទះសង់ផ្ទាល់នឹងដីនាំមកនូវអពមង្គល ខុសអំពីជនជាតិចិនឬយួនដែលរស់នៅក្នុងស្រុកខ្មែរជាមួយគ្នានេះ។ បើនិយាយអំពីជំនឿនោះ គឺត្រូវមានការស្រាវជ្រាវឲ្យដិតដល់ ព្រោះអ្នករស់នៅក្នុងផ្ទះ មិនមែនមានតែមនុស្សប៉ុណ្ណោះឡើយ ពោលគឺមានអមនុស្ស ដូចជាម្នាងផ្ទះ (អ្នកស្រុកខ្លះហៅថា “ជីនាងផ្ទះ” ជួនកាលក្លាយមកជា “ជំនាងផ្ទះ” ទៀតផង) ដែលនៅសសរកន្លោង ឬក្បាល ជណ្តើរជាដើម។ សូម្បីតែសសរទ្រូងកើតឡើងពីឈើពីរកំណាត់ផ្សេងគ្នាក៏អ្នកខ្លះយល់ថាគួរចៀសវាង ហើយត្រូវតែយកឈើតែមួយដើមមកធ្វើតែម្តង ត្បិតឈើពីរខុសគ្នានៅសសរទ្រូងតែមួយអាចឆ្លងឆ្លើយគ្នា ឬមិនចុះសម្រុងគ្នាក៏សឹងមាន។ ពោលឲ្យខ្លីមកមនុស្សតែរស់នៅក្នុងបរិស្ថានមួយដែលមានអមនុស្សនៅលាយឡំ។
រូបភាពមួយចំនួនតូចខាងក្រោមនេះ គ្រាន់តែជាឧទាហរណ៍ខ្លះៗនៃផ្ទះបុរាណ។ ការបង្ហាញលម្អិតនឹងមានចុះបន្តបន្ទាប់ទៅពេលមុខទៀត។ ខ្ញុំនឹងបង្ហាញថា អ្វីទៅដែលហៅថាផ្ទះខ្មែរ, ផ្ទះរោងដោល, ផ្ទះរោងឌឿង, ផ្ទះប៉ិត, ផ្ទះកន្តាំង, ផ្ទះកឹង៘