សម្តែង

ដោយ ព្រាប ចាន់ម៉ារ៉ា

កាលណាយើងនិយាយភាសាជាតិដែលជាភាសាកំណើតរបស់ខ្លួននោះ យើងពុំសូវរវីរវល់គិតពិចារណាលើពាក្យនីមួយៗ ដែលយកមកប្រើនោះឡើយ។ នេះជារឿងជាធម្មតាប៉ុណ្ណោះ មិនថាចំពោះតែសាសន៍ខ្មែរ ឬសាសន៍ដទៃទៀតទេ។ ជាទូទៅ យើងយកពាក្យទាំងនោះមកប្រើជាស្វ័យប្រវត្ត ដោយសារសង្គមយើងប្រើដូច្នេះរត់មាត់មកទៅហើយ។ ខ្ញុំសូមលើយកពាក្យថា សម្តែង ដែលគេប្រើក្នុងការរាំរបំាមកពិនិត្យបន្តិច។ ពាក្យនេះងាយយល់ទេ គឺមកពីឫសថា ស្តែង មានន័យថា «ធ្វើឲ្យឃើញ», «ធ្វើឲ្យច្បាស់នឹងភ្នែក», «ធ្វើឲ្យប្រត្យក្ស»...។ បើពោលក្នុងន័យថា «រាំរបំា», «លេងល្ខោន»... ពាក្យ «សម្តែង» នេះ មានន័យទូលំទូលាយមែនទែន។

របំាអាចមានន័យផ្សេងៗគ្នា។ ម៉្យាងគឺរាំកម្សាន្តលេងគ្នាឯង តិចឬច្រើន ឧទាហរណ៍ រាំវង់, ច្រៀងប្របកៃ, រាំបេះឈូង កម្សាន្តក្នុងឱកាសណាមួយ។ ត្រង់នេះ ការរាំច្រៀងធ្វើឡើងដើម្បីតែសប្បាយរីករាយខ្លួនឯង និងមិត្តភក្តិតែប៉ុណ្ណោះ។ រាំម៉្យាងទៀត ពុំមែនដើម្បីកម្សាន្តផ្ទាល់ខ្លួនឡើយ តែគឺធ្វើឲ្យអ្នកផ្សេងកម្សាន្ត ឧទាហរណ៍ រាំរបំាអ្វីមួយឲ្យទស្សនិកជនមើល, ថ្វាយព្រះរាជាទតជាដើម។ ប្រភេទនេះអាចដល់ទៅជាតង្វាយដល់ទេពផង។ នៅ រូបលេខ ១-២ យើងឃើញព្រះមហាក្សត្រជាទីសក្ការៈនាំរបំាព្រះរាជទ្រព្យទៅរាំថ្វាយទេពនានា ដែលគង់ស្ថិតនៅប្រាសាទបាយ័ន្ត ដែលជាមណ្ឌលនៃអតីតរាជធានីអង្គរធំ។ ត្រង់នេះយើងអាចគិតថា របំានិងភ្លេងក៏ជាតង្វាយដែរ ដូច្នេះហើយបានជាមានពាក្យថា «ថ្វាយភ្លេង»។ មានចម្រៀងមួយនោះមានពាក្យថា « [...] ឱលោកយាយទេពនៅអែបផ្សារក្រោម ចែចូវលួង លោមរូបស្រីឲ្យបាន មានតែយាយទេជាផ្លូវជាស្ពាន កាលណាខ្ញុំបាន ខ្ញុំថ្វាយភ្លេងការ [...]”។ ឯក្នុងប្រភេទទីបី របំា ឬហៅថា «ល្ខោន» ប្រសិនបើគេរាំជាសាច់រឿង មានន័យខុសអំពីប្រភេទពីរយ៉ាងមុននេះទៅទៀត។ ត្រង់នេះគប្បីយើងត្រឡប់ទៅបុរាណកាលបន្តិច។

ក្នុងទេពកថាព្រាហ្មណ៍ មានព្រះច្រើនអង្គដែលតែងឃើញរាំ តែការរាំនោះមិនមែនជារបំាកម្សាន្តឡើយ គឺសុទ្ធសឹងតែជារបំាកម្ចាត់ភាពអាក្រក់ ចង្រៃឧបទ្រពនានា។ ខ្មែរបុរាណតែងហៅថា កម្រតេង៑ អញ៑ ត រាំ ។ នៅរូបលេខ៣ គឺព្រះឥសូរដែលរាំ (សូមអានជំពូកទី៤ លេខរៀងទី៣៨) ឯរូបលេខ៤វិញ គឺព្រះនារាយណ៍។ បើមើលទៅសិលាចារឹកវិញ យើងដឹងថា នៅតាមប្រាសាទបុរាណនានា គឺសុទ្ធតែមានរបំា ដែលក្នុងនោះមានភ្លេងនិងចម្រៀង ដែល គេលេងថ្វាយព្រះ។ យកតែករណីប្រាសាទលលៃ (ស.វ.ទី៩) មកនិយាយក៏ឃើញថា ក្រុមភ្លេង របំាទាងំអម្បាលម៉ាននោះមានច្រើនគ្នាណាស់។ ជំនាន់នោះអ្នករាំហៅថា ម៌្មាំ (នៅរូបលេខ៥ ម៌្មាំ ម្នាក់នោះជាស្រី ហៅថា តៃច្បោង) ឯអ្នកច្រៀងហៅថា ចំយ៌្យង៑ ~ ចំយ៌្យាង៑។ ត្រង់នេះយើងឃើញថា ចម្រៀងដែលជាតង្វាយនោះមានប្រភេទផ្សេងគ្នា ឧទាហរណ៍ នៅរូបលេខ៦ មានពាក្យថា ចំយ៌្យង៑ តៃ ទេវលក្ស្មី ពោលគឺ «អ្នកច្រៀង [ ឈ្មោះ ] នាងទេពលក្ស្មី » រីឯនៅរូបលេខ៧ មានពាក្យថា ចំយ៌្យាង៑ ស្តុតី តៃ សុខ ពោលគឺ «អ្នកច្រៀង [ ប្រភេទចម្រៀង ] ស្តុតី [ ឈ្មោះ ] នាងសុខ »។ យកពីរនេះមកប្រៀបគ្នាឃើញថា នៅលេខ៧ មានការបញ្ជាក់ថា ចម្រៀងនោះជាចម្រៀងសាសនា ដែលសព្វថ្ងៃគេសំដៅទៅរបៀន មន្តអាគម ម៉្យាងហៅថា «ស្លុតី» ចំណែកឯនៅលេខ៦វិញ គេគ្រាន់តែនិយាយពីអ្នកច្រៀង តែពុំបញ្ជាក់ ថាចម្រៀងប្រភេទអ្វីទេ។ តែយ៉ាងណាក៏ដោយ នេះសឲ្យឃើញថា ប្រភេទចម្រៀងថ្វាយព្រះនោះមានផេង្សៗគ្នា។

កាលណារបំារាំជារឿង ហៅម៉្យាងទៀតថា «ល្ខោន» នោះ (ឧទាហរណ៍ របំាព្រះរាជព្យ្រ ឬ ល្ខោនព្រះរាជទ្រព្យ) ពាក្យថា «សម្តែង» ដែលយកមកប្រើជាមួយ មានន័យជ្រៅជ្រះណាស់ គឺថា គេយកទេពកថាអ្វីមួយមកធ្វើឲ្យស្តែងចេញជាការពិតឡើងវិញ ដ្បិតពាក្យដែលយើងថា «ទេពកថា» ពោលគឺរឿងព្រះនោះ សព្វថ្ងៃយើងច្រើនតែចាត់ទុកថា ជារឿងដែលមនុស្សប្រឌិត តែមនុស្សពីដើមយល់ថា រឿងនោះធ្លាប់មានមែនពិត គ្រាន់តែមានពីជំនាន់យូរយារមកហើយ ឧទាហរណ៍ តួអង្គព្រះរាម ព្រះលក្ស្មណ៍ នាងសីតា ជាដើម ពុំមែនជាតួអង្គប្រឌិតតាក់តែងចងក្រងឲ្យកើតជារឿងឡើយ តែ គេគិតថា សុទ្ធសឹងជាទេពដែលធ្លាប់មានពិតនៅក្នុងយុគសម័យហៅថា «ត្រៃតយុគ»។ ដូច្នេះ កាលណាគេសមែ្ដងល្ខោនរឿងរាមកេរ្តិ៍ត្រង់វគ្គណាមួយនោះ មានន័យថាជា «ទេសកាល» ទាំងមូល មិនមែនជាទេសកាលឥឡូវនេះឡើយ តែគឺជាទេសកាលជំនាន់ជាអង្វែងមកនោះឯង។ «ទេស» ៖ ឆាកដែលសម្តែង មិនមែនជាឆាកឡើយ តែជាកន្លែង ឬស្ថានណាមួយពិតប្រាកដ ដែលចែងក្នុងឈុតនោះ។ យើងដឹងហើយថា «កាល» និង «ទេស» (ភាសាអង់គ្លេសថា Time and Space) មិនអាចផ្តាច់ចេញពីគ្នាបaនឡើយ ដូច្នេះ «កាល» ក៏ដូចគ្នាដែរ គឺ យកមកបង្ហាញធ្វើឲ្យឃើញស្តែងថាជា កាលណោះ ពុំមែនជាពេលកំពុងលេងបច្ចុប្បន្ននេះឡើយ។ ដូច្នេះហើយ បានជាការសម្តែងនានាតែងមាន «ហោមរោង» ខ្លះហៅថា «ឃុំរោង»។ កិច្ចដំបូងនេះមានន័យថា «ទេសកាល» ពោលគឺទីកន្លែង និងពេលសម្តែងនោះ គឺជាទេសកាលពីមុន ដែលគេលើកយកមកបង្ហាញនេះឯង ដូច្នោះហើយទើបនៅពេលសម្តែងប្រភេទល្ខោងខ្លះ យើងតែងឮពាក្យពោលថា «ដងណោះ...» ឬ «កាលអើយកាលណោះណា...»។ រីឯរោង ឬទីសម្តែង ក៏មិនមែនជារោង ឬទីដែលភ្នែកកំពុងឃើញនោះឡើយ គឺសន្មតថា ជាទីដែលឈុតក្នុងរឿងនោះកើតមានឡើង។

នៅរូបលេខ៨-៩ បើនិយាយធម្មតាគឺ យើងឃើញមនុស្សសព្វថ្ងៃដើរតួជានាងមណីមេខលា និងរាមឥសូរ នៅក្នុងឆាក ឬរោងល្ខោនមួយនាពេលបច្ចុប្បន្ន។ តែបើនិយាយជាន័យពិធីវិញ គឺយើងឃើញនាងមណីមេខលា ដែលកំពុងរំដោះខ្លួនពីរាមឥសូរសុទ្ធសាធ នៅទីស្ថាននិងសម័យកាលយូរអង្វែងមកហើយ ដែលមានចែងក្នុងរឿងនោះ។ នៅរូបលេខ១០ក៏ដូចគ្នាដែរ គឺបើនិយាយធម្មតា យើងឃើញមានមនុស្សបីនាក់ដើរតួជាព្រះរាម ហនុមាន និងយក្ស នៅក្នុងព្រះទីនាំងចន្ទឆាយានៃព្រះបរមរាជវាំងបច្ចុប្បន្ន តែបើនិយាយជាទេសកាលដូចខាងលើនោះវិញគឺថា យើងឃើញព្រះរាម ហនុមាន និងក្រុងរាពណ៍ពិតៗ កំពុងតយុទ្ធគ្នានៅទីស្ថានមួយក្នុងសម័យកាលហៅថាត្រៃតយុគ ដែលចែងក្នុងឈុតនោះ។ យ៉ាងដូច្នោះហើយ ពាក្យ ថា «សម្តែង» នៅទីនេះ មានខ្លឹមសារជ្រាលជ្រៅ គឺបញ្ជាក់ថា «ធ្វើឲ្យឃើញស្តែង» ឡើង នូវរឿងរ៉ាវ (ទេពកថា) ដែលកើតមាននៅសម័យបុរាណព្រេងនាយ។

ដោយសារ «សម្តែង» គឺជាការធ្វើឲ្យឃើញស្តែងអំពីអ្វីដែលទាក់ទងទៅនឹងទេពដូចពោលរៀបរាប់មកនេះហើយ បានជានៅរាល់ពេលត្រូវសម្តែង គេធ្វើកិច្ចផ្សេងៗ ហើយគ្រឿងនានាសម្រាប់អ្នករាំល្ខោនតាក់តែងកាយទៀតសោត ពិសេស ម្កុដជាដើម ពុំមែនចេះតែទុកដាក់ផ្តេសផ្តាស ឬលើកយកមកពាក់ដោយខ្លួនឯងនោះទេ គឺទាល់តែមានគ្រូអ្នកបង្ហាត់រាំជាអ្នកលើកយកមកពាក់ឲ្យ ហើយដោយការប្រុងប្រយ័ត្ននិងគោរពទៀតផង (រូបលេខ១១)។ ម៉្យាងទៀត «មុខ» សម្រាប់ពាក់ មានមុខយក្ស ស្វា ឬម្កុដជាដើម សុទ្ធតែជារបស់សក្ការៈ ត្រូវមានការគោរពបូជា រៀបចំគ្រឿងរណ្តាប់ថ្វាយផង ដ្បិតគេទុកថាជាមុខទេព ឬតួអង្គអ្វីផ្សេងៗនោះឯង។ រូបលេខ១២ ជាការបូជាចំពោះមុខសម្រាប់ពាក់រាំល្ខោនហ្លួង និងរូបលេខ ១៣ ជាកិច្ចបូជាមុខសម្រាប់ល្ខោនខោល។ រូបលេខ១៤-១៥ ជាមុខតួអង្គនានាដែលគេយក មករៀបក្នុងពិធីសំពះគ្រូ (ហោមរោង ឬ ឃុំរោង) មុននឹងចាប់ផ្តើមសម្តែង។ ដូច្នេះ ទាំងអស់នេះសុទ្ធតែមានការយកចិត្តទុកដាក់ខ្លាំងណាស់ ពុំមែនគ្រាន់តែលេងៗដើម្បីមើលទៅឃើញល្អ និងសប្បាយតែប៉ុណ្ណោះឡើយ តែជាការធ្វើឲ្យ «ពេលនោះ» មកជំនួសពេលនេះ និង «ទីស្ថាននោះ» មកជំនួសទីស្ថាននេះ។ នៅរូបលេខ១៦-១៧ យើងឃើញថា គេ «សម្តែង» ឈុតខ្លះក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ឲ្យទស្សនិកជនមើល។ គេសម្តែងនេះនៅក្រោយពេលចូលឆ្នាំ ហើយត្រូវតែធ្វើរាល់ឆ្នាំ ខានពុំបាន មានន័យថាជា «ពិធី»។ បើពិចារណារកន័យដែលសំខាន់បំផុតនៃពិធីនោះ គឺលើសអំពីគំនិតថា អ្នកលេងល្ខោន កំពុងលេងក្នុងរោងមួយនៅវត្តស្វាយ អណ្តែត ស្រុកល្វាឯមនាចុងស.វ.ទី២០ទៅទៀត ដ្បិតខ្លឹមសារវែងឆ្ងាយនោះ គឺអ្នកមើលឃើញ «ស្តែង» ជាក់នឹងភ្នែកថា យក្សនិងស្វា កំពុងប្រយុទ្ធគ្នានៅទីស្ថានណាមួយក្នុងត្រៃតយុគពិតៗ។

ការសម្តែងល្ខោនព្រះរាជទ្រព្យខាងលើនេះ គឺការសម្តែង «ទេស» និង «កាល» ដែលពុំមែនជា «ទេសកាល» នៃយើង ព្រោះ «ទី» ក៏ផ្សេង «សម័យ» ក៏ផ្សេង។ ឧទាហរណ៍បន្ទាប់ទៅនេះ ជាការសម្តែងដែរ តែខុសអំពីខាងលើ។ នៅរូបលេខ១៨-២២ យើងឃើញគេកំពុងបញ្ជាន់អារក្សតាមរយៈមនុស្សស្រី ក្មេងឬចាស់ ដែលអ្នកស្រុកខ្លះហៅថា «មេមត់»។ មេមត់នេះគ្រាន់តែជា «រូប» ប៉ុណ្ណោះ ដូច្នេះហើយគេអាចហៅថា «រូបអារក្ស» ក៏បាន។ ពេលដែលហៅថា «ចូល» ស្រីម្នាក់ៗនោះគ្រាន់តែជាសម្បកខ្លួនប៉ុណ្ណោះ ឯសកម្មភាពទាំងកាយវិការក្តី ទាំងសម្តីក្តី សុទ្ធសឹងជាអាការស្តែងឡើងដោយអារក្ស។ បើរាំ គឺអារក្សនោះទេដែលរាំ តែដោយមនុស្សមើលពុំឃើញ អារក្សខ្ចីសម្បកខ្លួនស្រីដែលហៅថារូបនោះ មកប្រើ។ បើនិយាយវិញក៏ដូចគ្នាដែរ គឺថា មាត់នោះជាមាត់រូប តែពាក្យពេចន៍ទាំងអម្បាលម៉ាន សុទ្ធសឹងជាអារក្សអ្នកបញ្ចោញ។ មួយវិញទៀត នៅក្នុងពិធីបញ្ជាន់អារក្សម្តងៗ យើងតែងឃើញរូបមនុស្សម្នាក់ដដែល ដូរសម្លៀកបំពាក់ម្តង, ពីរដង ឬច្រើនដងជាងនោះក៏មាន (ឧទាហរណ៍នៅរូបលេខ២១-២២ រូបដដែលនោះដូរសម្លៀកបំពាក់)។ បើពេលបញ្ជាន់ម្តងៗឃើញថារូបមួយស្លៀកសម្លៀកបំពាក់បីខុសគ្នា គឺមានន័យថា ខ្មោចដែលជាអារក្សនោះមានបីខុសៗគ្នា សឲ្យឃើញថា ពាក្យថា «រូប» នេះ មានន័យជ្រៅជ្រះណាស់ ដ្បិតធ្វើឲ្យយើងឃើញស្តែងពីសកម្មភាពរបស់អារក្ស។ ដូច្នេះ នៅទីនេះ ការសម្តែងពុំមែនជាការដូរទេសកាលឡើយ គ្រាន់តែអ្វីដែលធម្មតា ភ្នែកពុំអាចឃើញ (អារក្ស ដែលជាខ្មោច ឬអមនុស្ស) យើងអាចឃើញ «ស្តែង» ឡើងបាន (តាមរយៈសម្បករូប) ដោយសារពិធីនោះ។